Nauki o pięciu nagromadzeniach czyli skandhach opisują całą złożoność aspektów, które stanowią o osobowości. Rozpoznanie tych poszczególnych aspektów prowadzi do przeciwdziałania silnym wewnętrznym nawykom, które nakazują nam traktować osobę jako niezmienne ja. Owe nawyki są podstawową przyczyną ponownego odradzania się w kręgu uwarunkowanej egzystencji i związanego z tym cierpienia.
Ponieważ wierzymy w niezmienne „ja”, przywiązujemy się do określonego obrazu siebie, przez co powstają kolejne fałszywe poglądy i przeszkody. Jeśli zrozumiemy, że to wyobrażenie jest tylko nawykowym uproszczonym myśleniem, odkrywamy olbrzymie bogactwo w nas samych i innych.
1. Skandha formy
Pod pojęciem formy pojmuje się wszystkie rzeczy, które mogą być postrzegane narządami zmysłów. Rozróżnia się tutaj tzw. formy przyczynowe czyli cztery żywioły (ziemię, wodę, ogień, wiatr), oraz formy pochodne (skutkowe), czyli pięć zdolności zmysłów i pięć zewnętrznych przedmiotów uchwytnych zmysłami (widzialne formy, dźwięki, zapachy, smaki i namacalne obiekty), jak też formy abstrakcyjne (niefizyczne) postrzegane przez świadomość (por. skandha świadomości). Zdolności zmysłów są tą właściwością danego narządu, która pozwala mu spełniać swą funkcję (np. zdolność widzenia w przypadku oka). Dodatkowo mówi się o tzw. zmyśle wewnętrznym, dzięki zdolności którego można postrzegać na przykład wszelkiego rodzaju formy wyobrażone.
2. Skandha uczuć
Przez uczucia rozumie się tu wrażenia wywołane przez kontakt z przedmiotem. Rozróżnia się trzy rodzaje uczuć: przyjemne, nieprzyjemne i obojętne. Związane są one z ciałem lub umysłem. Istnieje tu wiele dalszych podziałów uczuć. Można je na przykład podzielić na 18 – wymienione trzy w odniesieniu do każdego zmysłu po kolei (5 zewnętrznych zmysłów i jeden wewnętrzny). Przede wszystkim uczucia związane ze zmysłem wewnętrznym, których na przykład doświadcza się w czasie medytacji, można podzielić na nieskończenie wiele kategorii. Nieustraszoność, radość i współczucie określane są jako absolutne, ponieważ są bezpośrednim wyrazem natury umysłu. Wszystkie inne są względne, ponieważ są uwarunkowane.
3. Skandha rozróżniania
Przez rozróżnianie pojmuje się tu wyraźne postrzeganie konkretnych cech i właściwości. Skandha ta ma szczególne znaczenie, ponieważ rozróżnianie jest bardzo ważne w rozwoju poglądów na świat czy sposobów jego postrzegania. Mówi się o rozróżnianiu bez nazwy – kiedy to nazwa postrzeganego obiektu nie jest znana (przykładem jest tu postrzeganie u małych dzieci, które nie potrafią nazywać tego, co widzą). Rozróżnianie z nazwą pomaga określić coś jako dobre albo złe, lub nazwać rzeczy inaczej.
4. Skandha czynników umysłowych
Do tej grupy należą – jak się twierdzi – wszystkie uwarunkowane zjawiska, które nie weszły w skład której z pozostałych czterech skandh. W Theravadzie podaje się 47 czynników, w Wielkiej Drodze 51, które można jeszcze dalej dzielić. Ogólnie rzecz biorąc, skandha ta składa się z sześciu grup stanów umysłu.
Pierwszą grupę tworzą trzy z pięciu tak zwanych zawsze obecnych stanów umysłu, jakimi są przyciąganie, uwaga i kontakt (dwa pozostałe to uczucia i rozróżnianie, czyli dwie poprzednie skandy). Owe pięć czynników obecne jest w każdym akcie postrzegania.
Drugą grupę stanowi pięć czynników określających: intencja, zainteresowanie, pamięć, koncentracja, wyraźne ujęcie danego przedmiotu.
Te dwie grupy razem stanowią tak zwane dziesięć ogólnych stanów podstawowych umysłu.
Trzecią grupa to jedenaście czynników pozytywnych, jak na przykład zaufanie, poczucie wstydu albo szacunek, etc.
Czwarta, bardzo ważna grupa to sześć głównych zaciemnień umysłu, na które składają się niewiedza, pożądanie, gniew, duma, wątpliwości i fałszywe przekonania,
Do piątej grupy zalicza się dwadzieścia pomniejszych przeszkód czyli takich stanów umysłu jak nieprzyjazne nastawienie, pamiętliwość, uraza, lenistwo itd.
Szóstą grupę tworzą cztery zmienne czynniki, które nie są ani pozytywne ani negatywne, jak na przykład sen lub żal.
Wymienione grupy z tej skandhy zawierają 50 czynników. Ostatnim, pięćdziesiątym pierwszym czynnikiem jest ogólna kategoria, pod którą podpadają wszelkie zjawiska, których nie da się jednoznacznie zakwalifikować albo do sfery materii, albo do sfery umysłu. Na przykład spokój, witalność itp.
5. Skandha świadomości
Skandha świadomości określana jest jako postrzeganie istoty i znaczenia poszczególnych zjawisk. Świadomość jest tym, co postrzega obiekty, tym, co jest przejrzyste i posiada zdolność rozpoznawania. W Therawadzie, a częściowo także w Wielkiej Drodze, wyróżnia się sześć świadomości: pięć świadomości związanych poszczególnymi zmysłami zewnętrznymi; dzięki tym świadomościom uprzytamniane jest postrzeżenie konkretnych przedmiotów danego zmysłu. Szósta świadomość związana jest ze zmysłem wewnętrznym, który odpowiedzialny jest za nasze abstrakcyjne myślenie i życie emocjonalne. Niemniej jednak w innej szkole, która należy do Wielkiej Drogi i nazywa się w sanskrycie cittamatra (co oznacza “tylko umysł”) oraz z szkole madhyamaki szentong dodaje się jeszcze siódmą świadomość (która towarzyszy każdej funkcji poprzednich sześciu i odpowiedzialna jest za splamienia umysłu) oraz ósmą tak zwaną świadomość podstawową lub magazynującą, w której gromadzone są wszystkie nasiona karmiczne.
Jeśli przyjrzeć się wszystkim tym nagromadzeniom, temu bogactwu różnorodnych składników osobowości, prowadzi to do rozpuszczenia sztywnych wyobrażeń o jakiejś rzeczywistej jedności naszej osobowości. Wyjaśnienia dotyczące pięciu nagromadzeń przeciwdziałają iluzji, jakoby nasze ja było jakąś niepodzielną jednością. To wyobrażenie o jednym, niezłożonym ja jest tylko koncepcją, która nie pokrywa się rzeczywistością, w której zamiast ja istnieje tylko pięć nagromadzeń, pięć skupisk czynników, które same jeszcze można dalej dzielić. Kiedy ta iluzja czy ta koncepcja znika, nasze doświadczenie całkowicie się zmienia – osiągamy wyzwolenie od wszelkiego cierpienia, wyzwolenie z koła uwarunkowanej egzystencji.
W Diamentowej Drodze esencja pięciu nagromadzeń wyraża się poprzez męskich buddów Pięciu Rodzin Buddów. Nagromadzeniem formy jest w swej czystej esencji Budda Akszobja, uczuć – Budda Ratnasambawa, rozróżniania – Budda Amitaba, czynników umysłowych – Budda Amogasiddhi, a czystą esencją świadomości jest Budda Wajroczana. Koncentrując się na tych formach w medytacji oraz identyfikując się z nimi, pozbywamy się przywiązania do pięciu nagromadzeń traktowanych jako ja, dzięki czemu umysł pozbywa się splamień i może doświadczyć samego siebie.
Natura buddy
Trzy rodzaje cierpienia
