Ważną częścią olbrzymiego spektrum nauk o naturze umysłu, których Budda udzielił na przestrzeni 45 lat, są wyjaśnienia dotyczące szczególnie skutecznych metod medytacji. Buddyjska medytacja nigdy nie jest pojmowana jako technika sama w sobie, lecz jako jeden z elementów w całości nauk buddyjskich dotyczących podstawy, drogi i celu.
Medytowaniu powinno towarzyszyć wykonywanie pozytywnych działań, rozwijanie współczucia i mądrości, jak również utrzymywanie wyzwalającego poglądu. Dopiero kiedy medytacji towarzyszy intencja rozwijania się dla ostatecznego pożytku nie tylko nas samych, ale również innych, oraz nastawienie, by dzielić się wszelkim dobrem, które stanie się naszym udziałem, można ją nazwać buddyjską medytacją. Postawa ciała, którą przyjmuje się podczas medytacji, ułatwia osiągnięcie dobrej koncentracji. Ostatecznym celem medytacji buddyjskiej jest wgląd w naturę umysłu, rozpoznanie ostatecznej prawdy.
Wyjaśnienia na temat natury umysłu są czasami określane jako tajemne. Brzmi to zaskakująco, gdyż nic nie jest nam bliższe niż własny umysł. Wyjaśnienia te nazywane są tajemnymi nie dlatego, że są trzymane w tajemnicy, lecz raczej z tego powodu, że umysł można określić jako tajemniczy z natury, niemożliwy do opisania pojęciami, ponieważ nie jest on „rzeczą”. Nie ma koloru, kształtu, rozmiaru, ani smaku. I chociaż nie można go znaleźć, jest podstawą wszystkich naszych doświadczeń. Umysł, który patrzy przez nasze oczy, słyszy przez nasze uszy, który doświadcza i rozumie, jest świadomy swoich doświadczeń, nie widząc przy tym siebie samego. Niezdolność umysłu do zobaczenia samego siebie nazywana jest w buddyźmie podstawową niewiedzą.
Medytacja działa w ten sposób, że doprowadza umysł do stanu, w którym może on sam siebie rozpoznać. Można to porównać do sytuacji oka, które widzi świat, ale siebie może zobaczyć dopiero po spojrzeniu w lustro.
Buddyjska medytacja ma dwa główne aspekty: uspokojenie umysłu oraz wgląd w jego naturę.
Medytacja, która w sanskrycie nazywa się siamatha, a po tybetańsku szine, pozwala uspokoić umysł. Świadomość koncentruje się tutaj na jakimś przedmiocie (np. na formie buddy) lub na oddechu. W ten sposób umysł uczy się spoczywać bez wysiłku tu i teraz, nie podążając za myślami i uczuciami, które wciąż się w nim pojawiają. Gdy umysł ulega rozproszeniu odbiegając w przyszłość lub przeszłość, po prostu w sposób całkowicie rozluźniony wracamy do obiektu koncentracji. W ten sposób umysł stopniowo się uspokaja i przestaje odchodzić od przedmiotu, na którym się koncentruje. Staje się jak nieporuszona tafla oceanu, która wszystko dokładnie odbija. Towarzyszy temu doświadczenie przejrzystości, wolności i radości. W efekcie tej praktyki wytwarza się poczucie nadmiaru i lekkości, jak również wzrastająca zdolność do niepodążania za przeszkadzającymi, trudnymi emocjami.
Medytacja uspokojenia umysłu tworzy fundament dla medytacji wglądu (skt. wipasjana, tyb. lagtong). Jej celem jest rozpoznanie głębokiej natury umysłu. Gdy jest on rozproszony, nie ma możliwości zobaczenia samego siebie. Podobnie jak oko, widzi wszystkie zjawiska, ale nie może zobaczyć siebie samego. Tę właściwość nazywamy podstawową niewiedzą. Po osiągnięciu uspokojenia umysłu - stanu wolnego od rozproszenia - możliwe jest zobaczenie umysłu samego w sobie, tego, który wszystko przeżywa. Umysł może wtedy rozpoznać swą własną istotę, własną podstawową naturę, a nie tylko przeżycia, które się w nim pojawiają. Doświadcza siebie jako ponadczasowej przestrzeni bez centrum i granic, wolnej, wszechprzenikającej, ponadczasowej i radosnej.
Dzięki medytacji można również zobaczyć, jaka jest natura myśli i uczuć. Pojawiają się one w otwartości umysłu, rozgrywają się w niej, są przez nią rozpoznawane i ponownie się w niej rozpuszczają. Ich natura nie różni się zatem od przestrzeni, z której się wyłoniły. Przypominają fale na oceanie, które nie posiadają swojej odrębnej esencji, lecz są tylko wyrazem jego bogactwa i nieograniczoności.
Medytacja miłości i współczucia na ścieżce Wielkiej Drogi (Mahajana)
Ważnym ćwiczeniem na ścieżce Wielkiej Drogi jest medytacja dawania i brania, zwana po tybetańsku tonglen. Towarzyszy jej wyrażanie silnego życzenia, aby móc uwolnić od wszelkich trudności najpierw jakąś bliską nam osobę, a później wszystkie czujące istoty. Przy każdym wdechu medytujący wyobraża sobie, że zabiera wszystkie problemy istot w formie czarnego światła, czarne światło przekształca się w sercu i przy wydechu promieniuje w postaci białego światła do wszystkich istot, dając im wszelkie szczęście i radość. Na zakończenie medytujący wyobraża sobie, że wszystkie istoty są szczęśliwe i wolne od jakichkolwiek cierpień. Następnie spoczywa przez chwilę w otwartości umysłu. Medytacja zasiewa mocne pozytywne wrażenia w umyśle, rozwija miłość i współczucie, pogłębia mądrość i świadomość, że cierpienie w swej naturze nie jest rzeczywiste. Medytacja ta składa się z trzech części. W pierwszej następuje uspokojenie umysłu (szine), w środkowej praktykujemy dawanie i branie, a w końcowej rozwijany jest wgląd w naturę umysłu (lagtong).
Medytacja na aspekty oświeconego umysłu (jidamy) na ścieżce Diamentowej Drogi (Wadżrajana)
Fazy uspokojenia i wglądu w naturę umysłu występują również w medytacji stosowanej na poziomie Diamentowej Drogi. Dodatkowym, szczególnym środkiem stosowanym w tej metodzie jest koncentracja na aspektach oświeconego umysłu, jidamach (sankskryt), które medytujący wyobraża sobie przed lub ponad sobą. Medytacja dzieli się na dwie fazy: fazę budowania i fazę rozpuszczania czy stopienia, które odpowiadają uspokojeniu i wglądowi.
Po osiągnięciu oświecenia Budda ukazywał uczniom absolutne właściwości umysłu w postaci form z energii i światła (jidamów). Ponadto przekazał tzw. mantry, które na poziomie wibracji dźwięku są wyrazem ponadczasowych właściwości umysłu, takich jak: niewzruszoność, radość, mądrość i miłość - składniki naszej ponadczasowej istoty.
W fazie budowania medytujący wyobraża sobie przed sobą lub nad swoją głową postać jakiegoś buddy (jidama) jako formę z energii i światła (podobną do hologramu). Każdy detal takiej formy medytacyjnej ma znaczenie symboliczne i wskazuje na ponadczasowe właściwości umysłu. Dzięki temu, że w efekcie praktyki umysł potrafi spocząć w jednym punkcie, jakim jest dla niego właśnie wyobrażona forma buddy, umysł stabilizuje się, co jest równoznaczne z jego uspokojeniem (szine). Dodatkowo wydarza się coś, co można by określić jako przebudzenie. Dzięki koncentrowaniu się na danym jidamie i jego mantrze, w umyśle medytującego budzą się dokładnie te same oświecone właściwości, jakie wyraża ten właśnie aspekt buddy. Koncentracja na tej „zewnętrznej” formie umożliwia przebudzenie i rozpoznanie tego, co jest od zawsze naszą prawdziwą istotą – naszym własnym potencjałem wolności i radości.
Na zakończenie medytacji forma buddy rozpuszcza się w światło (faza stopienia) i podobnie jak woda wlana do wody, staje się jednością z umysłem medytującego, który jest teraz tylko bezkresną, wolną i przytomną przestrzenią. Tak oto prawda na zewnątrz i wewnątrz stają się nierozdzielne. Medytujący spoczywa w stanie wykraczającym poza wszelkie wyobrażenia i koncepcje. Świadomość spoczywa sama w sobie, nie koncentrując się żadnym konkretnym obiekcie i rozpoznaje tym samym coraz bardziej swoją prawdziwą naturę (lagtong). Gdy zasieje się w ten sposób wystarczająco dużo dobrych wrażeń w umyśle i stopniowo uwalnia się on od zaciemnień, możliwe jest uzyskanie (podczas fazy stopienia) spontanicznego wglądu w naturę umysłu, oświecenia. Urzeczywistnieni, oświeceni mistrzowie opisują umysł jako otwartą, świetliście przejrzystą, niczym nie ograniczoną przestrzeń, jak również jako spontaniczny wyraz niewzruszoności, radości i miłości przejawiający się dla dobra wszystkich czujących istot.
Tematy pokrewne:
Trzy Drogi
Czym jest buddyzm?
Czym jest buddyjska medytacja?
